The Square

“Dit waren de leukste opnamen ooit. Alles voelde meteen goed aan en heel uitzonderlijk sliep ik elke nacht goed”, dixit regisseur Ruben Östlund in de making-of van THE SQUARE. Een uitspraak gevolgd door beelden van het draaien van de ‘monkey man’-scène, het behoorlijke intense tafereel waarin een man in apenpak keurige, stijve burgers fysiek en mentaal aanvalt tijdens een diner. “Ik wil geen overdreven reacties,” zegt Östlund tegen de figuranten. “Ga gewoon mee met de emoties zoals dat zou gebeuren wanneer dit echt zou plaatsvinden.” En nog: “We gaan verschillende takes doen, gewoonlijk beginnen er vanaf take 20 dingen te gebeuren.” Op een ander moment spoort hij zijn acteurs aan om “a little bit less verbal” te acteren, meer te zeggen met lichaamstaal dan met woorden. Soms maakt een filmmaker in actie zien meer duidelijk dan diens ronkende statements tijdens interviews: Östlund is een regisseur die graag de druk opvoert om zo zijn onderkoelde stijl een bevreemdende intensiteit te geven.

De 44-jarige Zweed positioneert zich nadrukkelijk als een arthousecineast, iemand die erkenning zoekt via het festivalcircuit. In een interview met Le Monde bekent hij dat hij ontgoocheld was dat Turist niet geselecteerd werd voor Cannes en: “Ik viseerde ook met Play de competitie. Dat was al sinds Happy Sweden mijn doel.” De Gouden Palm winnen met THE SQUARE (ruim 60 jaar na Alf Sjöbergs vorige Zweedse Palmwinnaar Fröken Julie) was dan ook een droom, inclusief de controverse. “Ik hou van het idee dat ik de politieke linker- en rechterzijde verdeel”, klinkt het. “Ik zou mezelf als links omschrijven, ik ben bijna een marxist. Maar blijkbaar weet de linkerzijde niet veel meer van Marx.”

Het is dan ook een beetje ironisch, cynisch zullen tegenstanders zeggen, dat Östlund in zijn maffe satire THE SQUARE de draak steekt met de hedendaagse kunstscene, een wereld vol ijdelheid, matige artistieke expressies en hypocrisie. Hoofdpersonage Christian is een archetypische stedelijke intellectueel, een succesvol man die het geschopt heeft tot directeur van een groot museum voor hedendaagse kunst in Stockholm. Een banaal incident – hij wordt door een enscenering en niet door geweld op straat beroofd van zijn telefoon en portefeuille – brengt hem zo uit evenwicht dat hij in een neerwaartse spiraal belandt. De ene bizarre ontmoeting volgt de andere vreemde situatie op, terwijl hij tracht pers en publiek tevreden te houden.

Östlund zet de sardonische toon in het begin van de film. In een symbolische sequentie wordt op een plein een historisch standbeeld gedemonteerd om plaats te maken voor een conceptueel kunstwerk: een lichtgevend vierkant dat omschreven wordt als een democratische ruimte. “Het vierkant is een toevluchtsoord waar vertrouwen en altruïsme regeren”, klinkt het in de toelichting bij het werk. “In het vierkant zijn we allemaal gelijk wat betreft rechten en plichten.” Volgens Christian roept deze ‘straatkunst’ vragen op: “Wordt een object kunst door het in een museum te plaatsen?”

De zelfzekere playboy die het publiek – een door avant-garde geobsedeerde high society die humanistische waarden pretendeert te propageren – beschouwt als gewillige proefkonijnen voor artistieke experimenten, blijkt echter zelf een trieste held van de moderne tijden wanneer hij op de proef wordt gesteld. Zijn eigen helletocht wordt weerspiegeld door de ‘monkey performance‘ die de socioculturele elite door elkaar schudt. Daarbij komen Christians tekortkomingen, zijn incompetentie op seksueel, familiaal, sociaal en professioneel vlak aan het licht. Tegelijk legt Östlund tegenstellingen bloot. Tussen schijn en zijn, tussen beschaving en barbaarsheid, tussen altruïsme en egoïsme.

De films van Östlund zijn steevast studies van menselijk gedrag en ook THE SQUARE fileert kunstenaars, bourgeois, journalisten, immigranten en kinderen. Kritisch en genadeloos. De film is echter niet louter analyse en provocatie. Östlund injecteert ook een boodschap, met name de behoefte aan verandering van een versteende maatschappij. “Voor mij is de wil om iets te veranderen in de samenleving de essentie van cinema”, aldus de regisseur. “In THE SQUARE gaat het om het wijzigen van het sociale contract dat de relaties in de publieke ruimte regelt.”

Dat verduidelijkt hij met een anekdote die ook de inspiratie vormde voor Play: “Mijn vader vertelde me dat, toen hij zes was, zijn ouders hem met een kaartje-met-adres rond zijn hals alleen lieten spelen in het centrum van Stockholm. Dat was in de jaren 50. Toen was het sociale contract: het is mijn verantwoordelijkheid als volwassene om te waken over kinderen. Vandaag de dag worden volwassenen gezien als een bedreiging voor kinderen, terwijl de samenleving niet gevaarlijker is geworden.”

Het zette Östlund aan om samen met een vriend een artistieke installatie te ontwikkelen: “We wilden een symbolische ruimte creëren die ons eraan herinnert dat we verantwoordelijkheden moeten nemen en doorgeven, dat we elkaar moeten vertrouwen.” Dat was ook het idee waaruit THE SQUARE vertrekt, wat aangeeft dat de cineast dit kunstwerk niet wil ridiculiseren. Zoals hij ook de twee vlotte pr-jongens die via een viraal filmpje een nieuw kunstwerk willen promoten niet uitlacht. “Eigenlijk vind ik dat ze gelijk hebben”, stelt de regisseur, die ook niet vies is van marketing en zelfpromotie.

“Het is niet omdat ik koel film dat ik geen emoties heb”, benadrukt Östlund, maar zijn afstandelijke stijl en sardonische toon zorgen er wel voor dat THE SQUARE verkeerd begrepen wordt. Dit is immers geen cynische uitlachfilm, maar een poging om op een cerebrale, filmische wijze spanning te creëren en contradicties bloot te leggen.

Toegegeven, de Zweedse cineast maakt het zichzelf moeilijk met zijn berekende en didactische aanpak, waardoor de dramatische ontwikkeling haperend verloopt. Maar zijn observaties zijn wel vlijmscherp en zijn talent voor mise-en-scène is sterk, waardoor THE SQUARE bij momenten hoge toppen scheert. Deze Gouden Palm bevat onvergetelijke, verontrustende scènes die staaltjes zijn van grote cinema, ook al belet zijn onevenwichtigheid dat THE SQUARE een grote film wordt.

Vorige

Call me by your name

Volgende

My Cousin Rachel

Laatste van Blog